Levensverhalen

Auteur: Ernst Bohlmeijer

Identiteit als levensverhaal

Identiteit is een samenhangend zelfconcept dat tijdens de adolescentie tot ontwikkeling komt. De ontwikkeling van een (sterke) identiteit maakt het mogelijk om keuzes te maken en richting te geven aan het leven. Onder invloed van de opkomst van het verhaal of narratief als metafoor in de sociale wetenschappen wordt identiteit als een narratief opgevat. Deze narratieve identiteit valt samen met het verhaal dat we over onze ervaringen en onze levensloop vertellen. Het omvat het verleden en de toekomst. Identiteitsontwikkeling vindt plaats gedurende de hele levensloop. Het vermogen om te herinneren en om te reflecteren op wat we meemaken (autobiografische reflectie) vormen belangrijke bouwstenen van onze narratieve identiteit. In de verhalen die we over ons leven vertellen proberen we het persoonlijke en de samenleving en cultuur waarin we leven te verenigen. Levensverhalen zijn creatieve vertellingen. Ze zijn gebaseerd op selecties van herinneringen, over de persoonlijke betekenis van die herinneringen en op visies op onze rol in belangrijke gebeurtenissen. De narratieve identiteit vormt de kern van de persoonlijkheid van mensen. Sociologen wijzen erop dat onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen als globalisering en individualisering het construeren van onze levensverhalen (en daarmee dus onze identiteit) een steeds grotere uitdaging wordt.

Onderzoek naar levensverhalen

Levensverhalen en herinneringen vormen een belangrijk onderzoekdomein van gerontologen die de persoonlijkheid en identiteit van de ouder wordende mens willen bestuderen. De Amerikaanse psycholoog Dan McAdams is de grondlegger van deze onderzoeksmethode. Hij ontwikkelde een systematische methode om aan de hand van interviews de levensverhalen van mensen in kaart te brengen. Het interview start met de vraag om het leven als een boek waar te nemen en in hoofdstukken in te delen. Ook onderwerpen als hoogte- en dieptepunten, waarden, spiritualiteit en toekomstverwachting komen aan de orde. Levensverhalen kunnen vervolgens systematisch worden geanalyseerd. Op basis van jarenlange analyse van levensverhalen van Amerikanen vond Dan McAdams twee typerende kenmerken: verlossing (‘redemption’) en besmetting (‘contamination’).

Literatuur

Bij het eerste type verhaal zijn mensen in staat om op basis van de vroeg verworven overtuiging van eigen talenten om moeilijke omstandigheden ten goede te keren. Ze gebruiken hun talenten en levenswijsheid om zich in te zetten voor de samenleving. Mensen met deze levensverhalen ervaren in het algemeen meer psychologisch welbevinden. In het tweede type verhaal zijn mensen niet in staat om een moeilijke gebeurtenis (ontslag, echtscheiding, ernstige ziekte) te verwerken. De moeilijke gebeurtenis blijft het centrale negatieve thema in hun verhalen. Dit type verhaal is geassocieerd met depressie. Een andere bevinding is dat mensen die levensverhalen vertellen waarin generativiteit (zorg hebben voor de ander en voor de continuïteit van het leven) een rol speelt meer welbevinden ervaren.

Levensverhalen als therapie op latere leeftijd

Het levensverhaal (en daarmee dus de identiteitsontwikkeling) kan ook stagneren. Er ontstaat een vroegtijdige overtuiging dat het verhaal van het eigen leven voorbij is. Men kijkt met veel teleurstelling en spijt terug op het eigen leven en ziet geen mogelijkheid om het leven nog een positieve wending te geven. Het levensverhaal is sterk ‘besmet’ geraakt door negatieve levensgebeurtenissen. In de gerontologie is veel belangstelling voor het werken met levensverhalen en herinneringen als therapie bij ouderen. Deze therapie wordt life-review therapie genoemd. Centrale doelstelling is nieuwe verhalen over het eigen leven te construeren waardoor een positieve en competente identiteit ontstaat. Het delen van herinneringen met anderen en autobiografisch schrijven kunnen bijdragen aan het verwerken van verlieservaringen Met cognitieve gedragstherapie vormt life-review therapie de meest effectieve behandeling van depressie bij ouderen (Bohlmeijer et al., 2003; Westerhof, Bohlmeijer, Webster, 2010). Idealiter ontstaat een gevoel van ego-integriteit, een positieve aanvaarding van de eigen levensloop.